De zomer van 2022 was zeer warm, waarbij de waarschuwingsfase van het hitteplan liefst 4 keer werd geactiveerd. Sciensano stelde de voorbije zomer een aanzienlijke oversterfte vast, met grote verschillen volgens geslacht en leeftijd. De oversterfte trof voornamelijk vrouwen, en vooral vrouwen vanaf 85 jaar. Over de hele zomer en alle doodsoorzaken samen beschouwd, waren er 2291 bijkomende overlijdens, hetzij 5,7% meer dan voorspeld door de Belgian Mortality Monitoring. Dit is de hoogste oversterfte van de voorbije 20 zomers. Naast de hitte bleef ook COVID-19 slachtoffers eisen met 1098 sterfgevallen tijdens de zomer. De COVID-19-overlijdens alleen verklaren echter niet de oversterfte tijdens de zomer van 2022.
Een hete zomer
In de zomer van 2022 is in ons land 4 keer de waarschuwingsfase van het Ozon- en hitteplan geactiveerd.
- Eerste waarschuwingsfase van 15 tot en met 18 juni
- Tweede waarschuwingsfase van 14 tot en met 20 juli
- Derde waarschuwingsfase van 6 tot en met 17 augustus
- Vierde waarschuwingsfase van 22 tot en met 26 augustus
Tijdens de derde episode was er sprake van een hittegolf, d.w.z. maximumtemperaturen (Tmax) boven de 25°C gedurende vijf opeenvolgende dagen, waarvan ten minste drie dagen boven de 30°C. Lange periodes van hitte (en de dagen erna) worden over het algemeen gekenmerkt door oversterfte. Hoewel Sciensano via de Belgian Mortality Monitoring (het project Be-MOMO) geen oorzakelijke verbanden legt, is het samenvallen van de oversterfte met hitte- en ozonpieken een terugkerende vaststelling.
Figuur 1 – Oversterfte voor de hele bevolking en per leeftijdsgroep, de ozonconcentraties (dagelijks maximum van het 8-uurgemiddelde) en de temperaturen, zomer 2022, België.
Handleiding bij het lezen van de grafiek: wanneer het aantal sterfgevallen per dag (oranje lijn) de boven- of ondergrens van de sterfgevallen die door het model zijn voorspeld (voorspellingsinterval, grijze stippellijnen) overschrijdt, is er sprake van een statistisch significante over- of ondersterfte in die leeftijdsgroep.
De eerste waarschuwingsfase van de zomer was de kortste en duurde 4 dagen (15-18 juni). Gedurende deze periode waren er de gebruikelijke risicofactoren zoals de stijgende temperaturen (twee dagen met Tmax rond 30°C in Ukkel en één nacht met 19°C) en hoge ozonconcentraties vanaf 14 juni. Tussen 15 en 18 juni bereikte het aantal sterfgevallen per dag een piek op 18 juni (326 sterfgevallen). Er waren meerdere dagen met oversterfte, maar de meeste gevallen werden rond 18 juni waargenomen in Vlaanderen en in Wallonië vanaf 65 jaar. In deze periode waren er 133 extra sterfgevallen (12,2% oversterfte) (Tabel 1). In dezelfde periode waren er 22 sterfgevallen geassocieerd met COVID-19.
Tabel 1 – Oversterfte tijdens de eerste hitte-episode van 15 tot 18 juni 2022, in België en per regio van verblijf. (De oversterfte per leeftijdsgroep en per regio wordt afzonderlijk berekend. Dat verklaart waarom de som van de cijfers per subgroep kan verschillen van het totaal.)
De tweede waarschuwingsfase werd geactiveerd op 14 juli en de hitte begon op 17 juli met Tmax van 26,5°C. De waargenomen Tmax waren de hoogste van de vier waarschuwingsperiodes, met 33,7°C en 38,1°C op 18 en 19 juli en één nacht met 20,4°C (19 juli). Naast de overschrijdingen van de ozondrempel was er één dag met overschrijdingen van fijnstof PM2.5 in Vlaanderen en Brussel (20 juli). Vanaf 18 juli werd in Brussel oversterfte vastgesteld. Op 19 en 20 juli werd de hele bevolking door oversterfte getroffen. Tussen 17 en 20 juli bereikte het aantal sterfgevallen per dag een piek op 19 juli (323 sterfgevallen). Binnen deze periode waren er 152 extra sterfgevallen (14,4% overmatige sterfte) (Tabel 2). In dezelfde periode waren er 50 sterfgevallen geassocieerd met COVID-19.
Tabel 2 – Oversterfte tijdens de tweede hitte-episode van 17 tot 20 juli 2022, in België en per woongebied. (De oversterfte per leeftijdsgroep en per regio wordt afzonderlijk berekend. Dat verklaart waarom de som van de cijfers per subgroep kan verschillen van het totaal.)
De derde waarschuwingsfase was de langste van de zomer. De hitte begon op 9 augustus (27,6°C) en werd gevolgd door een hittegolf met 5 opeenvolgende dagen tussen 30,6°C en 32,1°C en één nacht met 18,7°C (15 augustus). Een tiental dagen werd de ozondrempel overschreden. Zij bereikten hoge pieken rond 150 µg/m3 op 11 en 12 augustus (dagmaximum van het 8-uurgemiddelde). Er werden ook twee overschrijdingen van PM2.5 in Vlaanderen en Brussel (17 en 18 augustus) vastgesteld. De oversterfte begon op 9 augustus in Vlaanderen en werd iets later ook waargenomen in Wallonië (13 augustus). Op 14 augustus was er oversterfte in de hele bevolking. Tussen 9 en 17 augustus bereikte het aantal sterfgevallen per dag een piek op 14 augustus (327 sterfgevallen). In deze periode waren er 335 extra sterfgevallen (14,1% oversterfte) (Tabel 3). In dezelfde periode waren er 95 sterfgevallen geassocieerd met COVID-19.
Tabel 3 — Oversterfte tijdens de derde hitte-episode van 9 tot 17 augustus 2022, in België en per woongebied. (De oversterfte per leeftijdsgroep en per regio wordt afzonderlijk berekend. Dat verklaart waarom de som van de cijfers per subgroep kan verschillen van het totaal.)
Er zitten maar 4 dagen tussen de derde en vierde waarschuwingsfase. In deze laatste periode begon de hitte op 22 augustus (27°C). Er waren twee dagen met Tmax van 30,7°C en 32,5°C (24 en 25 augustus), één nacht met 18,5°C (25 augustus) en meerdere overschrijdingen van de ozondrempel. De oversterfte begon op 22 augustus in alle regio’s. Op 23 augustus werd onder de hele Brusselse bevolking oversterfte vastgesteld. Op nationaal niveau was 25 augustus de dag met oversterfte bij de gehele bevolking en in het bijzonder bij de 65-84-jarigen, hoofdzakelijk vrouwen. Van 22 tot en met 26 augustus bereikte het aantal sterfgevallen per dag een piek op 25 augustus (324 sterfgevallen). In deze periode waren er 187 extra sterfgevallen (14% oversterfte) (Tabel 4). In dezelfde periode werden er 33 sterfgevallen gelinkt met COVID-19.
Tabel 4 – Oversterfte tijdens de vierde hitte-episode van 22 tot 26 augustus 2022, in België en per woongebied. (De oversterfte per leeftijdsgroep en per regio wordt afzonderlijk berekend. Dat verklaart waarom de som van de cijfers per subgroep kan verschillen van het totaal.)
Een zomer met aanzienlijke oversterfte
De zomer van 2022 (16 mei-9 oktober 2022, week 20-40) ging gepaard met een aanzienlijke oversterfte (alle doodsoorzaken in beschouwing genomen) onder de bevolking. Die bedroeg 5,7%, wat overeenkomt met 2291 extra sterfgevallen.
De zomer van 2022 in zijn geheel vertoont een hogere oversterfte dan de zomers van 2021 (3,5% of 1346 extra sterfgevallen), van 2020 (4,3% of 1687 bijkomende sterfgevallen) en van 2019 (3,1% of 1188 extra sterfgevallen). Bovendien is dit de hoogste oversterfte van de afgelopen 20 jaar.
In de zomer van 2022 waren de meteorologische en milieugebonden risicofactoren talrijker en intenser dan in de twee voorgaande zomers. Op 42 dagen werd de ozondrempel overschreden (>100 µg/m3, max. 8-uurgemiddelde) tegenover 17 in 2021 en 34 in 2020. Als we naar de Tmax kijken, dan tellen we 45 dagen met Tmax boven 25°C tegenover 18 in 2021 en 32 in 2020. Er waren 13 dagen met temperaturen boven 30°C tegenover geen enkele dag in 2021 en 12 dagen in 2020.
Grote verschillen in oversterfte volgens geslacht en leeftijd
„Deze zomer zagen we een hogere oversterfte bij vrouwen, vooral vanaf 85 jaar. Bij mannen daarentegen was de oversterfte beperkt, en trof vooral mannen jonger dan 85”, zegt Natalia Bustos Sierra, onderzoekster bij Sciensano.
Sinds het begin van de zomerperiode waren er 2114 extra sterfgevallen onder vrouwen (10,6% overmatige sterfte), waaronder 1436 extra sterfgevallen onder vrouwen vanaf 85 jaar (14,1% overmatige sterfte) (Figuur 2). Deze cijfers liggen erg hoog in vergelijking met wat we gewoonlijk zien en dat in de drie regio’s. In de zomer van 2021 waren er bijvoorbeeld 95 extra sterfgevallen in deze leeftijdsgroep (0,9%) en in de zomer van 2020 waren er 637 (6,1%).
Bij de mannen (Figuur 3) stelden we tijdens de zomer van 2022 een veel beperktere oversterfte vast (350 bijkomende sterfgevallen of 1,8%) in vergelijking met voorgaande zomers. Die wordt verklaard door een lager dan gebruikelijke oversterfte bij mannen tussen 65 en 84 jaar (1,6% of 158 extra sterfgevallen), en dat ondanks een iets hogere oversterfte in de groep vanaf 85 jaar (4,7% met 297 extra sterfgevallen). Ter vergelijking: in de zomer van 2021 waren er 603 (6,5%) extra sterfgevallen bij mannen van 65 tot 84 jaar en 51 extra overlijdens (0,8%) bij de 85-plussers. In de zomer van 2020 waren dat er respectievelijk 270 (2,9%) in de categorie van 65-84 jaar en 163 (2,7%) in de leeftijdsgroep van 85 en ouder.
Vlak voor de derde hitte-episode werd — vooral bij vrouwen — een piek van oversterfte vastgesteld die samenviel met een korte temperatuurstijging (32°C in Ukkel op 3 augustus).
Sciensano beschikt nog niet over de specifieke doodsoorzaken en daarom is het niet mogelijk hitte aan te wijzen als de bewezen oorzaak van de oversterfte.
Figuur 2 — Oversterfte bij vrouwen, ozonconcentraties (dagelijks maximum van het 8-uurgemiddelde) en temperaturen, zomer 2022, België
Figuur 3 — Oversterfte bij mannen, ozonconcentraties (dagelijks maximum van het 8-uurgemiddelde) en temperaturen, zomer 2022, België
COVID-19 deze zomer
De zomerperiode loopt samen met de 7de golf van de COVID-epidemie in ons land, die op 30 mei begon. De piek van de COVID-19-sterfgevallen tijdens deze golf trad op in de week van 18 juli (week 29). Dat was tegelijk ook de warmste week van de zomer (tweede hitte-episode).
Tijdens de zomer van 2022 waren er 1098 sterfgevallen geassocieerd met COVID-19. In vergelijking met de oversterfte door alle oorzaken zien we duidelijke verschillen volgens geslacht (Tabel 5). Bij vrouwen ligt het aantal extra sterfgevallen — door alle oorzaken samen — hoger dan het aantal COVID-19-sterfgevallen, terwijl het omgekeerde geldt voor mannen (en dan vooral mannen van 65-84 jaar). COVID-19 bleef levens eisen maar de COVID-19-overlijdens alleen verklaren niet de oversterfte in de zomer van 2022.
Tabel 5 — Oversterfte en aantal sterfgevallen geassocieerd met COVID-19 in de zomerperiode van 16 mei tot 9 oktober 2022 in België
Bijkomende info
Oversterfte: wanneer er meer mensen overlijden dan verwacht
Op basis van de voorgaande jaren kunnen we schatten hoeveel mensen tijdens de zomer zullen overlijden (de zogenaamd verwachte sterfte). Indien er meer mensen overlijden dan verwacht, spreken we van oversterfte of extra sterfgevallen. Deze extra sterfgevallen doen zich vaak voor tijdens (of 1 tot 3 dagen na) de hitte-episoden of dagen met hoge ozonconcentraties.
De extractie van de sterftegegevens — alle oorzaken samen — voor de zomer van 2022 vond plaats op 22 oktober 2022. De extractie van de COVID-19-sterftegegevens voor de zomer van 2022 vond plaats op 25 oktober 2022.