Geestelijke gezondheid omvat hoe we ons voelen, denken, handelen, het aankunnen en omgaan met anderen. Ze draagt bij tot de algemene gezondheid en levenskwaliteit. Een slechte geestelijke gezondheidstoestand komt vaak voor en is een zware gezondheids- en economische last voor de personen die eraan lijden, hun naasten en de hele samenleving. Zo veroorzaakt depressie vaak lijden en invaliditeit, ziekteverzuim, werkloosheid en sociale ongelijkheid.
Geestelijke gezondheid verwijst naar ons cognitief, emotioneel, gedragsmatig en sociaal welzijn. Er bestaat geen eenduidige definitie van geestelijke gezondheid, omdat dit afhangt van culturele normen, voortschrijdende kennis en onderliggende theorieën. In 2007 heeft de Wereldgezondheidsorganisatie (WHO) geestelijke gezondheid ruim gedefinieerd als een “toestand van welbevinden waarin het individu zich bewust is van zijn of haar eigen mogelijkheden, kan omgaan met de normale spanningen van het leven, productief en lonend kan werken en in staat is een bijdrage te leveren aan zijn of haar gemeenschap”. Vanuit dit oogpunt houdt geestelijke gezondheid meer in dan alleen de afwezigheid van een geestesziekte of een verstandelijke handicap, maar ook dimensies zoals emotioneel welbevinden, persoonlijke voldoening, veerkracht en sociale binding. Bovendien berust de geestelijke gezondheid op constitutionele aspecten zoals gevoelens van autonomie, beheersing en controle, waargenomen zelfredzaamheid en eigenwaarde en een gevoel van zin en betekenis in het leven.
Kortom, een goede geestelijke gezondheid is in alle opzichten cruciaal voor individuen, gezinnen, scholen, werkplekken en gemeenschappen. Vanuit beleidsoogpunt is aandacht voor de geestelijke gezondheid van de bevolking van groot belang om doelstellingen inzake volksgezondheid en maatschappelijke doelen te bereiken.
Geestelijke gezondheid maakt integraal deel uit van onze algemene gezondheid en levenskwaliteit. In feite zijn lichamelijke, geestelijke en sociale gezondheid onderling afhankelijk en met elkaar verweven elementen van de algemene gezondheid. Enerzijds beïnvloedt de (slechte) geestelijke gezondheid ons dagelijkse leven, onze interpersoonlijke relaties en onze lichamelijke gezondheid. Anderzijds kunnen stressvolle levensgebeurtenissen, sociale banden en fysieke omstandigheden leiden tot geestelijke gezondheidsproblemen. Bovendien heeft een goede geestelijke gezondheid, afgezien van haar intrinsieke waarden, ook een beschermend effect op stress, ongezonde levensstijl, verschillende lichamelijke ziekten en sociaaleconomische ongelijkheden in de samenleving. Behoud en herstel van geestelijk welbevinden is dus van cruciaal belang voor een lang en gezond leven alsook voor een gezonde, welvarende samenleving.
Een slechte geestelijke gezondheid verwijst naar psychische problemen die ieder van ons kan ondervinden wanneer de eisen die aan ons worden gesteld onze middelen en ons vermogen om ermee om te gaan te boven gaan. Een hoge werkdruk kan bijvoorbeeld leiden tot concentratieproblemen, prikkelbaarheid, stemmingswisselingen en slaapstoornissen. Dergelijke problemen zijn meestal tijdelijk en kunnen worden opgelost met gerichte steun, geruststelling of eerstelijnsbegeleiding. Tekenen van psychische problemen zijn meestal spanning, emotionele onrust, minder goed functioneren, hetzij symptomen die niet voldoen aan de klinische drempels en criteria voor psychologische aandoeningen. Geestelijke gezondheidsproblemen treffen een groot aantal mensen, komen in elke levensfase voor en leiden niet noodzakelijk tot ernstige of chronische psychische stoornissen.
Er is geen duidelijk onderscheid tussen geestesziekten en geestelijke gezondheid: de drempels en criteria voor het vaststellen van psychische stoornissen werden volgens afspraak vastgelegd.
Een psychische stoornis wordt gediagnosticeerd op basis van de intensiteit, impact en duur van een specifieke cluster van symptomen, die gekenmerkt worden door veranderingen in cognitief vermogen, emotie, stemming of gedrag (of een combinatie ervan), die gepaard gaan met leed en minder goed functioneren. Bijvoorbeeld:
Enkele honderden psychische stoornissen werden geïnventariseerd en beschreven in twee belangrijke :
De diagnose van een psychische stoornis vereist meerdere stappen en wordt bij voorkeur vastgesteld door een psychiater, een psycholoog of een andere professional in de geestelijke gezondheidszorg. Ernstige psychische stoornissen leiden vaak tot sociale uitsluiting, stigmatisering, discriminatie of gebrek aan respect voor rechten en waardigheid. Geestelijke gezondheidsproblemen moeten daarom met dezelfde urgentie worden behandeld als lichamelijke gezondheidsproblemen.
De oorzaken van de meeste psychische stoornissen zijn niet precies bekend, maar het zou gaan om een interactie tussen meerdere genetische, biologische, ontwikkelings-, psychologische en sociale determinanten, alsook levensstijl- en stressfactoren. Het relatieve belang van deze risicofactoren kan variëren van stoornis tot stoornis. Zo speelt genetica een belangrijkere rol bij schizofrenie, terwijl posttraumatische stressstoornis (PTSS) meer rechtstreeks verband houdt met een extreme levensgebeurtenis. In beide gevallen spelen echter zowel persoonlijke ervaringen als psychologische en sociale kenmerken een rol bij de expressie van de stoornissen en de gevolgen ervan. Psychische en gedragsstoornissen hebben hun basis in de hersenen: dit complexe orgaan zorgt voor de interface tussen de interne genetische, moleculaire en biochemische informatie en de informatie uit de externe omgevinge.
Vanuit het oogpunt van de volksgezondheid wijst de grote variatie in de prevalentie van vele psychische stoornissen tussen en binnen landen erop dat sociale determinanten bijzonder belangrijk zijn. Daartoe behoren bijvoorbeeld opvoeding en onderwijs, interpersoonlijke relaties, sociaal-economische status, levensomstandigheden, culturele en religieuze achtergrond, stigmatisering en sociale rechtvaardigheid. In overeenstemming met de WHO-strategie (2008) is een alomvattende aanpak nodig om het geestelijk welbevinden van de bevolking te verbeteren, die niet alleen de toegang tot zorg en behandeling omvat, maar ook een bredere reeks beleidssectoren die een rol spelen bij het voorkomen van pathogenen contexten die de geestelijke gezondheid schaden.
De bevoegdheden voor de organisatie van de geestelijke gezondheidszorg in België zijn verdeeld tussen de federale overheid, de gewesten en de gemeenschappen. De voorbije decennia werden verschillende hervormingen in de geestelijke gezondheidszorg doorgevoerd rond drie grote doelgroepen: 1) de volwassenen, 2) kinderen en adolescenten, 3) de forensische psychiatrie.
Deze verschillende hervormingen beogen de geestelijke gezondheidszorg in de gemeenschap en de samenwerking van zorgnetwerken te versterken. Meer informatie over geestelijke gezondheidszorg in België is beschikbaar op de website Naar een gezond België. De ziekteverzekering in België dekt verschillende soorten geestelijke gezondheidszorg (ambulant en institutioneel), afhankelijk van de behoeften van de mensen. Informatie is beschikbaar op de website van het Rijksinstituut voor ziekte- en invaliditeitsverzekering (RIZIV-INAMI).
